Keulen moet meer schoonheid eisen, aandurven en realiseren
Na 56 dagen kwam er een einde aan de kunstactie Panorama Waidmarkt. Het paviljoen dat de Nederlandse kunstenaarsgroep Observatorium had gebouwd en waarin de inwoners van Keulen werden uitgenodigd om herinneringen en wensen rond de plek van instorting te delen, is afgebroken. De verzamelde documenten worden na inventarisatie overgedragen aan het archief van de stad Keulen.
Markus Küll Meine Südstadt sprak met Andre Dekker over zijn ontmoetingen en ervaringen.
Wat heb je tijdens je verblijf geleerd over de inwoners van Keulen?
In veel gesprekken heb ik geleerd dat men in Keulen de behoefte heeft om Keulen uit te leggen: “wij in Keulen, ik in Keulen, de Keulenaars zijn, enz.” Zelfs de Keulenaars die zichzelf niet als Keulenaars beschouwen, praten over Keulen, de Keulenaars en hun “Kölsche Grundgesetze” (Keulse grondwetten). Ze praten over rampen, het bestuur, de Keulse mentaliteit en het verschil tussen reputatie en realiteit. Ik zei dan vaak: “Ik kan het woord Keulen niet meer horen!” Dan begonnen de bezoekers in het paviljoen over zichzelf te praten.
En wat heb je geleerd over Keulen als stad?
Keulen als stad... Wat een diversiteit aan architectuur en autowegen, wijken en brouwerijen, geschiedenis en speculatie, kerken en braakliggende terreinen... Altijd een tikje compacter en wilder dan bij ons in Rotterdam.
Vanaf mijn fiets... Ik heb vaak gelachen om de fantasierijke oplossingen om het leven van fietsers gemakkelijk te maken – totdat ik me realiseerde dat fietsen bijna overal in de meerderheid zijn en toch pas op de tweede/derde plaats komen in de verkeershiërarchie.
Keulen als stad... Vreemd genoeg denkt men in Keulen dat Rotterdam groter, meer grootstedelijk, ruwer en kleurrijker is. Alleen het kleurrijke klopt.
Hoe zie jij – als kunstenaar die ideeën en visies als ambacht heeft – de toekomst van onze stad?
Mijn indruk is dat Keulen achterloopt. Na mijn tijd op de Waidmarkt vraag ik me af: op welk gebied wil Keulen een voortrekkersrol spelen? Keulen heeft dezelfde taken als alle andere steden: duurzaamheid, vermindering van het autoverkeer, aanpassing aan klimaatverandering, woningen voor mensen met een gemiddeld inkomen, cultuur voor iedereen, enz. Ik heb geleerd dat de burgers zich slecht geregeerd voelen. De scepsis en het wantrouwen zijn enorm. Om bijvoorbeeld de Neue Waidmarkt tot een succes te maken, heb je de beste intendant of artistiek directeur met bevoegdheden nodig. Dan kan het bestuur besturen en kunnen de wethouders komen en gaan.
Ik vind trouwens dat Keulen zijn raadsleden moet betalen. Het is onvoorstelbaar dat de metropool wordt bestuurd door vrijwilligers met partijpolitieke overtuigingen. Keulen heeft een betaalde kunstraad nodig en moet naar die raad luisteren. Keulen moet meer schoonheid eisen, durven en realiseren.
Als je als kunstenaar naar de instortingsplaats kijkt: wat voor plek is de Waldmarkt voor jou?
Het is een plek waar een bevreemdende stilte volgde op de instorting. Die stilte is nog steeds voelbaar. De Waidmarkt is stedelijk gezien een provisorium, in het hart een wond. De instorting van het archief heeft het levensgevoel van de Keulenaars in alle richtingen uitgebreid: de ramp heeft hen bozer, opstandiger, strijdlustiger, wantrouwiger, onverschilliger, gelatener of utopischer gemaakt.
Het is een plek waar nog steeds geleden wordt. De lelijke appartementen die na de instorting zijn gebouwd, maken geen deel uit van de wijk. De architectuur van de bouwers heeft een gated community gecreëerd die zonder poort kan.
‘Waarom is het hier zo mooi?’ Dat wil ik ooit gevraagd worden. Dan kan ik uitleggen dat de ramp bij de verantwoordelijken een behoefte aan schoonheid heeft opgewekt, aan een fantastische plek.
Welke ontmoetingen zijn je bijzonder bijgebleven?
De ontmoetingen met alle betrokkenen van Archivkomplex, die al 14 jaar zorgen voor kennis en aandacht op de Waidmarkt.
De ontmoeting met de archivaris die in het Rotterdamse archief een tentoonstelling over Keulse archiefschatten samenstelde.
De ontmoetingen met de omwonenden.
Stel dat je in juli 2030 terugkomt, wat zou je dan graag hier willen zien?
Een driemanschap van stedenbouw, landschapsarchitectuur en kunst is dagelijks ter plaatse om een campus voor de twee middelbare scholen te ontwikkelen, die als stadstuin wordt gebruikt. Ze ontwerpen een ensemble van spel, vrije tijd, tuinonderhoud, rust en herinnering. En de stad heeft zich voorgenomen om het definitieve boek over de instorting van het archief en het institutionele falen te laten schrijven.
Observatorium zal Panorama-Waidmarkt documenteren en publiceren om bij te dragen aan de totstandkoming van een plek die gekenmerkt wordt door schoonheid en houding. Een voorstel op basis van twee maanden luisteren is in de maak.
In 2009 stortte het historisch archief van de stad Keulen in. Een nieuw archiefgebouw is gerealiseerd, het archiefmateriaal wordt gerestaureerd, maar de stadswond blijft. De kunstenaars van Observatorium bespeurden dat de ramp een blijvend effect had op het gemoed en levenshouding van veel Keulenaars. Ze nodigen alle burgers van Keulen uit om in mei en juni 2025 in een panoramapaviljoen tegenover de plek waar het archief is ingestort een “logboek van de tussentijd” te schrijven, dat als nalatenschap zal worden overgedragen aan het Keulse Historisch Archief. Het logboek documenteert het verband tussen gebeurtenissen in de stad en het innerlijke leven van de inwoners.
Het panoramapaviljoen op de Waidmarkt is een variatie op de artistieke weergave van de werkelijkheid in 360º panoramagebouwen, die ooit erg populair waren en over de hele wereld werden gebouwd. De kijker komt binnen op een centraal uitkijkpunt en heeft vandaar rondom zicht op de verbeelding van een landschap of gebeurtenis. Om de optische illusie te ondersteunen, is het paviljoen een rondom gesloten gebouw met bovenlicht waardoor natuurlijk licht op de voorstelling op de cirkelvormige muur valt.
Op de Waidmarkt wordt het principe van het daklicht en de gesloten wand omgedraaid: het dak is gesloten, de wanden zijn open. Wie in het midden van het paviljoen zit, ziet een 360º panorama van de huidige realiteit van de Waidmarkt, omlijst door vloer, balken en dak. In tegenstelling tot een klassiek panoramagebouw is het geen statisch kunstwerk, maar een veranderlijke architectuur. De bezoekers kunne zelf alle wanden openen of sluiten, afhankelijk van hoeveelheid privacy, daglicht of uitzicht die zij wensen. Zij bepalen of het paviljoen een publiek toegankelijk kunstwerk is of een plek van afzondering.
Er vindt nog een omkering plaats: de kijker ziet niet een voorstelling van een schilder of fotograaf, maar schept zijn eigen beeld van de werkelijkheid. De werkelijkheid is geen vast gegeven, maar een handeling. Wie in het paviljoen verblijft en de Waidmarkt observeert wordt uitgenodigd om de bevindingen vast te leggen. Voor dit doel zijn er kasten, tafels en stoelen en teken- en schrijfgerei in het paviljoen. De kunstenaars en beheerders van het paviljoen staan klaar om over inzichten en ervaringen te spreken en vast te leggen.
Het paviljoen is een werkgebouw dat dagelijks bezocht kan worden en waarin de Keulenaars aan het ‘protocol van de tussentijd’’ werken – de tijd tussen de instorting op 3 maart 2009 en het heden. In het straatbeeld van de Waidmarkt vervagen geleidelijk de gevolgen van de instortingsramp, maar de noodtoestand is gebleven en normaliteit geworden. In de zestien jaar sinds de instorting zijn kasten gevuld met boeken over de gebeurtenis, de gevolgen en de zoektocht naar de waarheid. Het Panorama Paviljoen verzamelt gevoelens. Het is een open huis voor een open stadswond.
Het Historisch Archief van Keulen zal deze door de Observatorium verzamelde bevindingen als nalatenschap in bewaring nemen, zodat het nageslacht kan nagaan hoe de ramp de mensen heeft getroffen en wat hun individuele ervaringen zijn. Alleen de Keulenaars kunnen dit vastleggen; de kunstenaars zijn de gastheren van het ad hoc archief aan de Waidmarkt.
De antwoorden van de journalist Günter Otten op vragen van Andre Dekker
Voor mij was de aanblik van Icarus doorslaggevend. Zoals altijd hing hij boven de straat bij de ingang van het Friedrich Wilhelm Gymnasium - maar nu keek hij naar het gat en de berg puin. Het archief was ingestort - ongelooflijk. Ik ben een journalist, ik heb niet de neiging om emotioneel te worden. Ik rationaliseer. Toen ik na de instorting naar de Icarus op de voormuur van mijn voormalige school keek, zag ik het schuin naar boven gerichte gezicht. Hij wendde zijn blik af van de berg puin. Onze Icarus op onze school, de belichaming van menselijk falen, was niet van plan om in zijn hoogmoed naar beneden te storten. Hij vluchtte voor de sprakeloosheid van de mensen die meteen wisten wat er was weggemoffeld, bedrogen en verzaakt. De Icarus symboliseert mijn gevoelens, die ik niet onder woorden kan brengen.
Ik ging zes jaar naar dit gymnasium, waar ik, zoals ik pas later ontdekte, destijds onbewust ervoer, dat hier heel bijzondere mensen les gaven. We kregen les in mythologie en de analyse ervan in het Latijn. Op het gymnasium leerde ik Icarus waarderen: symbool van moed, maar ook van hoogmoed.
Een jaar na de ramp schreef ik een boek genaamd “Der Einsturz”. Daarna volgde vijftien jaar van ... hoe noem ik het, niet activisme of politiek, maar laten we zeggen burgerplicht. Ik coördineer een initiatief van mensen die de schande een naam geven met kunstacties, evenementen en stedenbouwkundige voorstellen en zoeken naar vitaliteit voor de locatie. Ik hoop dat de stadswond zal helen. Als dat over zes jaar gebeurt, zoals men zegt, dan ben ik vijfenzeventig. Dan is het vijfenzestig jaar geleden dat ik voor het eerst op de Waidmarkt was.
Overigens werd de Icarus na de restauratie ondersteboven opgehangen. Je kon meteen zien dat hij niet was opgestegen, maar vastgespijkerd.
Waidmarkt, rouwplek
5 maart 2025
Karnaval is een vijfdaags volksfeest aan het einde van de winter, dat een heel jaar voorbereiding vergt. Het hoogtepunt is een optocht door de binnenstad waarvan de laatste praalwagen vijf uur na de eerste vertrekt. Er staan honderduizenden uitbundig verklede mensen langs de route, die roepen, zingen, drinken en applaudiseren, er is nauwelijks autoverkeer. Hiermee is niets over tradities, belang, volksaard en betekenis gezegd. Dit ziet de buitenstaander, die door de straten loopt waar hij verblijft, boodschappen doet en werkt. Handel, arbeid en onderwijs (negotium) liggen stil. De stad is een opgewonden dromerig gewoel (otium). Maar de dag begint met rouw, het is de derde van de derde, voor velen een omineus getal, dat zoals de elfde van de elfde in de Keulse ziel is gekerfd. Op deze dag gebeurde het unfassbare – hett archiefgebouw valt, vandaag zestien jaar geleden, in een metrobouwput.
’s Morgens om half acht verzamelen zich 19 mensen voor twee rouwkransen aan de hekken van de bouwplaats om zwijgend de dood van Kevin en Khalil te gedenken. De burgermeesteres Reker vat in enkele bedachtzaam gesproken zinnen de zin van de samenkomst samen: wij zijn hier vanwege de catastrofe, gedenken twee jongemannen, waarderen de burgerzin en geven kunstenaars opdracht.
Wie luisteren? twee familieleden van een van de slachtoffers, drie bestuurders van de stad (planning, bouwen en kunst), vier vertegenwoordigers van actiegroep Archivkomplex, twee omwonenden, de café-eigenaresse van Papa Rudi’s en haar personeel, twee vertegenwoordigers van het Keuls openbaar vervoer en de president van het carnaval met zijn trompetter en een kunstenares en een politica, – gadegeslagen, gefotografeerd en geïnterviewd door drie verslaggevers van lokale kranten. De chauffeurs van de burgemeester en de president blijven in de auto.
Wie had je nog kunnen verwachten? De veroorzakers van de instorting, de Sankt Georg kerk die geestelijke bijstand verleende, afgevaardigden van de twee aanpalende gymnasia, die onruimd werden, de mensen die hun huis verloren, de archiefmedewerkers en buren die met hun trauma leerden leven.
Wie zagen misschien de rouwbijeenkomst van een afstand? De bewoners, scholieren en ondernemers die de nieuwbouw rondom de onheilsplek betrokken. Sommigen van hen noemen zich de profiteurs van de instorting. Onterecht – zij betrokken nieuwe luxewoningen die jaren voor catastrofe werden ontworpen. Maar gevoelsmatig telt dat niet, wordt bezworen. Kort na het tijdstip van de catastrofe waarbij twee mensen de dood vinden koop ik ter plaatse een woning van mijn pensioen een woning met een riant en zonnig balkon.
Foto: Kay von Keitz
Waidmarkt, stedenbouw
Donderdag, 20 februari 2025
In het centrum van Keulen bevinden we ons in een woonwijk die aan drie kanten wordt omgeven door de hotelketens Motel one, Apart Hotel, Mercure Hotel, Pemiere Inn en Koncept Hotel International. Aan de vierde kant, verloopt de roemrijke Severinsstrasse, waar je toeristen en Keulenaren verwachten. Deze twee groepen komen niet samen, zoals ook elders in de wereld. De Keulenaars lopen via de winkelstraat en de Waidmarkt de stad, de hotelgasten komen en gaan via de snelwegen.
De Waidmarkt is geen markt, geen plein en geen straat. Ik vraag mensen wat ze van het plein vinden. Ze gaan de vraag niet uit de weg, maar kijken doen ze evenmin. Misschien krijg ik antwoord als ik vraag wat ze van dit of dat gebouw vinden en wijs naar een gebouw. Ze kijken niet eens naar mijn vinger. Ze lopen van me weg, zodat het gesprek stopt, opdat ze niet hoeven te kijken. Ze negeren de meest in het oog springende kenmerken van het plein: witgepleisterde gevels, glazen wanden, aluminium balken, grote asfaltoppervlakken, een fontein, fietsenstallingen. Uiteindelijk verwijderen ze zich van me. Ik concludeer dat het oog vindt geen houvast vindt op de gladde oppervlakken. Het gesprek verzandt onverbiddelijk, we verlangen beide naar het koffieritueel.
Is Waidmarkt een van die non-plaatsen zoals een wachtruimte op een vliegveld of een parkeergarage van een supermarkt? Ik vraag het nog een keer: Wat is het karakter van het plein? ‘Ja, wat?’ is het antwoord. Dan vraag ik naar de indruk die de nieuwe architectuur maakt. ‘Ach, dat?’
Wat zeggen de architecten en hun opdrachtgevers?
'Als ontwikkelaars hechtten we er veel waarde aan om met de Waidmarkt een levendige buurt te creëren. We wilden geen pure kantorenwijk die 's avonds verlaten zou zijn. Het ervaren projectontwikkelingsbedrijf kent het belang van de juiste mix op toplocaties in het stadscentrum. “Ons doel was en is om een ideaal aanvullende en duurzame infrastructuur te creëren - niet alleen voor onze bewoners en huurders, maar voor de hele buurt en de mensen die er gebruik van maken,” zegt de projectmanager, die hiermee de ambities van het in Frankfurt gevestigde bedrijf onderstreept. “De aantrekkelijkheid van Waidmarkt nog verder vergroten en zo een sterk merk creëren in het centrum van Keulen - dat is wat ons drijft om de juiste huurders te vinden voor ons gebied. Vanaf het begin was het ons doel om een levendige stadswijk te creëren en toekomstgerichte architectuur te combineren met efficiënt ruimtegebruik. De succesvolle uitbreiding van de middelbare school past perfect in dit concept.”